تالاب انزلی گیلان یا «انزلی سل» در زبان گیلکی، یکی از زیباترین و مهمترین تالابهای طبیعی آب شیرین کشور در جنوب غربی شهر بندرانزلی و دریای کاسپین است که با وجود مناظر منحصربهفرد، تنوع زیستی و قدمتی از ۱۵ هزار سال قبل، یکی از محبوبترین مقاصد طبیعت گردی در استان گیلان به شمار میآید. نیلوفرهای آبی، نیزارها و لالههای دریایی، چشماندازی شگفتانگیز را در تالاب خلق میکنند که از دیدن آن سیر نخواهید شد. قایقرانی، ماهیگیری و پرنده نگری از محبوبترین تفریحاتی هستند که میتوانید در این منطقه تجربه کنید.
تالاب انزلی کجاست؟
بندر انزلی، واقع در استان گیلان، یکی از بهترین مقاصد گردشگری در شمال کشور است که هر سال، گردشگران داخلی و خارجی بسیاری برای بازدید از جاذبههای گردشگری زیبا و طبیعت بکر و منحصربهفرد، به آن سفر میکنند. این شهر، بزرگترین بندر ایران در سواحل جنوبی دریای مازندران است و پربارانترین شهر ایران به شمار میآید.
یکی از جاهای دیدنی شهر بندر انزلی، تالاب یا مرداب انزلی است؛ تالابی بینالمللی در جنوب غربی سواحل دریای خزر. تالاب انزلی در جنوب غربی شهرستان بندر انزلی و در فاصله حدود ۴۰ دقیقهای از شهر رشت قرار گرفته است و از جنوب به صومعه سرا، از شرق به پیر بازار، از شمال به شهرستان انزلی و از غرب به کپورچال و آبکنار انزلی محدود میشود.
تالاب چیست؟
تالاب یا مرداب به زیستگاهی اطلاق میشود که در اثر ترکیب اکوسیستمهای خشکی و دریایی به وجود میآید. تالابها در واقع از نظر زمینشناسی، خلیجهایی هستند که با یک تیغه ماسهای از دریا جدا شدهاند و به آنها «مرداب خلیجی» نیز گفته میشود. برخی از نقاط تالابها نیز نقاط پرعمقی هستند که در اثر حرکات پوستهای زمین شکل میگیرند. بر اساس تعریف کنوانسیون رامسر (کنوانسیون مربوط به تالابهای مهم بینالمللی، بهویژه تالابهای زیستگاه پرندگان آبزی)، تعریف تالاب به شرح زیر است:
تالاب عبارت است از مناطق مردابی، آبگیر، توربزار (توده متراکم قهوهای تا سیاه رنگ خزهها) و مجموعههای آبی بهصورت طبیعی، مصنوعی، دائم یا موقت با آب ساکن، جاری، شیرین، آب شور یا شور مشتمل بر آن دسته از آبهای دریایی که عمق آب در کشند (جزر و مد) پایینتر از ۶ متر تجاوز نکند.
تالاب انزلی، در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالابهای بینالمللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و یکی از نخستین تالابهای بینالمللی ثبت شده در ایران به شمار میآید. این منطقه ثبت شده شامل تمام منطقه تالاب انزلی، منطقه سیاه کشیم، منطقه حفاظت شده سلکه و سایر آببندانهای متعدد محدوده تالاب انزلی میشود که از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی، مورفولوژیک، فیتواکولوژی و جغرافیایی، تفاوتهای مهم و چشمگیری باهم دارند و در واقع، اکوسیستمهای مختلفی هستند.
تالاب انزلی بهدلیل موقعیت جغرافیایی از نظر میزان بالای رطوبت و آب، با هیچ یک از تالابهای دیگر ایران قابل مقایسه نیست. تالاب انزلی، زیستگاه لالههای مردابی، محل تخمریزی آبزیان و پناهگاه و مامن پرندگان بومی و مهاجر است و یکی از مهمترین نقشهای آن، تصفیه آب رودخانهها است. این تالاب از نوع تالابهای ساحلی (Coastal Wetland) به شمار میآید و از طریق یک کانال کشتیرانی به دریای خزر متصل میشود.
تالاب انزلی، یک تالاب منحصربهفرد در ایران و در جهان است که با وجود بیش از ۱۰۰ گونه پرنده و ۵۰ گونه آبزی از تنوع زیستی بسیاری برخوردار است. وسعت تالاب انزلی باتوجه به فصل و البته شرایط آب و هوایی متفاوت است و ممکن است در طول فصول پربارش سال به ۱۲۰ کیلومتر مربع و در فصول کم باران به حدود ۸۰ کیلومتر مربع برسد. مساحت حوزه آبریز تالاب، حدود ۳۷۴ هزار هکتار است که شامل مرتع، زمینهای کشاورزی، آببند، استخر و… میشود.
تالاب طبیعی و آب شیرین انزلی، دارای ۱۱ رود اصلی و ۳۰ رود فرعی است که پس از آبیاری مزارع و شالیزارها بههمراه جریانهای سطحی حوزه آبریز تالاب به آن وارد میشوند. رودخانه پیربازار، رمضان بکنده، قنادی، لله کا، بیجرود، نوخاله، هندخاله، سیاه درویشان، گاز رودبار، نرگستان، چومثقال، کلسر، شیجان، اسپند، چکوور، مرغک خالکایی، بهمبر، شیله سر و کانال مادر، مهمترین رودخانههایی هستند که آب آنها به تالاب میرسد. این آب در نهایت از طریق یک کانال کشتیرانی به دریای خزر میریزد؛ کانالی که بهوسیله دو موجشکن واقع در تاسیسات بندرگاه انزلی حمایت میشود.
جالب است بدانید که تالاب انزلی، خواهرخوانده تالاب «کوشیرو» در پارک ملی «کوشیرو شیتسوگن» ژاپن است. تالاب آب شیرین انزلی همچنین توسط سازمان بینالمللی حیات پرندگان بهعنوان زیستگاه مهمی برای پرندگان معرفی میشود. این تالاب متاسفانه از سال ۱۹۹۳ بهدلیل مخاطراتی مانند تغییر سطح آب دریای خزر، افزایش رسوبات، آلودگی آب و غیره در فهرست مونترآل یا مونترو قرار گرفته است و این موضوع بدین معنا است که تالاب انزلی برای جلوگیری از خشک شدن، به مراقبت بیشتری نیاز دارد.
چگونگی شکلگیری تالاب انزلی
بر اساس تحقیقات و مطالعات انجام شده، تالاب انزلی، در ۷۰ تا ۱۰۰ هزار سال پیش، با رسوبگذاری مارن (ماسه دانه ریز) و ضخامت تقریبی ۴۵۰ متر در حاشیه ساحلی به وجود آمده است. این رسوبات که با نام رسوبات قدیمی یا کاسپین قدیمی نیز شناخته میشوند، به احتمال زیاد تا «دوره یخچالی» ادامه داشتهاند.
دوره یخچالی یا یخگیری به دورهای گفته میشود که یک منطقه بهطور کامل با یخچال یا یخسار پوشانده شده باشد. در آن دوره، شهر بندر انزلی و مرداب آن بهشکل فعلی نبودهاند و در واقع، فرسایش کوههای اطراف در طول سالها باعث ایجاد حوضههای فرو نشسته (آرام) شده است و نهشتههای قدیمی (مواد انباشته) تهنشین شدهاند. درست در همین زمان، رسوبات زیر دریایی مربوط به حدود ۱۵ هزار سال قبل از رسوبات جدید (کاسپین) روی رسوبات قبلی به وجود آمدند. پس از این اتفاق، عقبنشینی آب دریا ادامه پیدا کرد و رسوبات آبرفتی موجود در دشت ساحلی، از آب بیرون آمدند و باریکهای طولانی را تشکیل دادند.
گفته میشود که تالاب انزلی در حدود ۱۵ هزار سال قبل به وجود آمده است و رسوبات جدید یا کاسپین، آخرین رسوباتی هستند که شهر انزلی روی آنها بنا شده است. این رسوبات نرم یا «فورش»، شامل رس، ماسه و آهک میشوند و ضخامت آنها از ۳۰ تا ۱۶۰ متر متغیر است. جالب است بدانید که پس از بنا شدن شهر انزلی، آب دریا بهتدریج پسروی کرد و به همین دلیل، مساحت شهر، هر روز بیشتر شد. در اثر همین پسروی دریا، جزیرهای دو قسمتی بر اثر فعل و انفعالات جوی و سایر عوامل طبیعی شکل گرفت و کانالی بین این دو قسمت ایجاد شد.
در نهایت، تالاب انزلی بهدلیل تشکیل دو خشکی باریک دشتی به پهنای ۲۷۰ متر تا ۹ کیلومتر و کاهش ارتفاع سطح آب دریا شکل گرفت. خشکی غربی در حال حاضر با نام شبه جزیره بندر انزلی شناخته میشود و تا کپورچال (روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان بندر انزلی) ادامه دارد. شبه جزیره ماهروزه نیز در این بخش، کپورچال و بهمبر (روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان صومعه سرا) را از همدیگر جدا میکند. تالاب انزلی نیز اکنون از چهار بخش تشکیل میشود: بخش شرقی، بخشی غربی آبکنار، بخش مرکزی و سلکه و سیاه کشیم.
گفته میشود که به احتمال زیاد نام تالاب انزلی از کلمه «همزلی» آمده باشد. این واژه در زبان گیلکی بهمعنای «سایش و نزدیکی آب و خشکی» است و ممکن است که نام شهر بندر انزلی بهدلیل وجود همین تالاب در گذر زمان از همین واژه «همزلی» آمده باشد. البته واژههای دیگری مانند «انزلیوس» و «انزلیا» بهمعنای مرداب در زبان یونانی نیز ممکن است که به نام تالاب انزلی مرتبط باشند. قدمت تالاب انزلی بیش از ۱۵ هزار سال است و احتمالا این نامگذاری در گذشتههای دور انجام شده است و ممکن است که نام این شهر نیز از تالاب انزلی، یکی از بزرگترین تالابهای جهان نشات گرفته باشد.
ارزش اقتصادی تالاب انزلی
رسوبات تالاب انزلی، ارزش اقتصادی بالایی دارند و میتوانند بهمنظور بهر برداری بهعنوان کودهای شیمیایی، بهرهبرداری بهعنوان مواد اولیه ساختمانی و اکتشاف عناصر کمیاب مورد استفاده قرار بگیرند. یکی از عناصر کمیاب در رسوبات تالاب انزلی، تیتانیوم، یکی از عناصر بسیار ارزنده و کمیاب طبیعت است که در ساخت موشکها و هواپیماهای سریعالسیر استفاده میشود.
